Lur hauetan, planta oneko emakume bat, irule bat, Guarako mendilerroan omen zebilen, bere goruarekin, buru gainean tente harri handi bat zeramala. Etengabe aritu zen iruten, eta, iruten amaitu zuenean, burua zeraman harritzarra eskutan hartu eta bi harri bertikalen gainean utzi zuen. Horrela eraiki zuen Losa Mora-ko trikuharria.

Batzuek maitagarri bat zela diote, beste batzuek sorgin bat, beste batzuek mairu bat bere maitearen bila zihoana, eta hura hilda aurkitzean harlauza astuna gorpuaren gainean ezarri zuela maitearen oroipenean.

Trikuharria eta ingurua gauza bitxiak gertatzen diren leku magiko bat da, ahotsak eta zurrumurruak entzuten diren leku zoragarria, baina inoiz ez da inor ikusten.

Hau dendari bati gertatu zitzaion, Nocito-n saltzera sarritan joaten zen bati. Trikuharritik pasatzen zen bakoitzean, astoaren ipurgainera jauzi egiten zion batzuetan gizona eta beste batzuetan emakumea izaten zen batek: argi antzeko batzuek dir-dir egiten zioten buruan, eta dendari gaixoa jipoitu ondoren, desagertu egiten zen.

Bada beste elezahar bat, Bara-ko zurgin bat protagonista duena.

Lanegun luze baten ondoren, zurgina, etxerako bidean, egur sorta eder bat biltzeari ekin zion. Oraindik hiru pauso eman gabe, egur sorta osoa ireki eta lurrera erori zen, han-hemenka barreiatuz. Berregin egin zuen, eta gauza bera gertatu zen, hiru aldiz. Berriro jaso zuen, eta orduan ikusi zuen ezin zituela oinak mugitu.

Handik alde egin eta harrituta joan zen etxera. Bara inguruan hiru gizon ziruditenak ikusi zituen urrutian. Gona zuriak zeramatzaten, hurbildu ahala desagertzen zirenak. Jaisten jarraitu zuen, eta bide erdian zerraldo zuri bat ikusi zuen urrunean, eta hurbildu zenean desagertu egin zen ere. Etxera iristean, emaztea negarrez aurkitu zuen, izututa, heriotzaz haraindiko hiru kolpe azpiletik ateratzen entzutean.

Hurrengo egunean, Rodellar-era joan zen igarle bati kontsulta egitera, eta trikuharriaren ingurutik pasatzean (Vallón de los Moros-en), bere atzean marmarrak, ahotsak, garrasiak entzun zituen, baina jiratu egin zen eta ez zuen inor ikusten. Handik gutxira gauza bera gertatzen da. Izuak hartuta iritsi zen igarlearen etxera eta gertatutakoa kontatu zion. Losa Mora osoa sorginduta zegoela esan zion hark, eta sorginkeria hausteko gau hartan bertan plater bat ur utzi beharko zuela leiho ondoan.

Igarleak bere ordainsariak eskatu zizkion zurginari, eta hau konturatu zen presagatik ez zuela dirurik ekarri. Hortaz, ez zuen inoiz jakin gertatu zitzaionaren berri.

Bere heriotzaren berri.

Trikuharria

Losa Mora-ko trikuharria hilobi-monumentu neolitiko bat da, Guarako mendilerroan, Somontano eskualdean, Mascún inguruan, historiaurrean Vero ibaiaren ingurunearekin geografikoki eta kulturalki lotua. Izan ere, Veroren buruan beste trikuharri batzuk daude. Monumentu horiek aro neolitikoarekin lotuta daude, eta horri dagokio Vero ibaiaren historiaurreko azken ziklo artistikoa, arte eskematikoa, nagusiki nekazaritza eta abeltzaintzako gizarteetan hedatua.

Antzinatik ezaguna, joria da trikuharriari buruzko ahozko tradizioa eta, gutxienez, hiru elezahar ditu: irulearen irudiarekin lotua bat, errege mairu baten eta printzesa kristau baten arteko maitasun kontu tragikoei buruzkoa beste bat, eta handik igarotzen direnak gogaitzen dituzten izaki fantastikoei buruzkoak beste batzuk.

Irulea

Irulearen irudi hau Aragoiko moira, maitagarri edo “masusten” mundu magikoarekin lotu behar da; emakume itxurako izaki fantastiko eta boteretsuak, sarritan kobazuloetan bizi direnak. Moirek, iruleek, pertsonen patua ehuntzen dute. Greko-erromatar mitologia klasikoarekin lotu daitezke: moirak eta parkak. Iruleak bere goruan lantzen duen hariak bizitza irudikatzen du: haria amaitzen zaionean heriotzaren unea iritsi da. Orduan, buruan daraman harria gainetik kendu eta bere hilobia egiteko erabiltzen du.

Vero ibaiko Parke Kulturaleko Kondaira eta Tradizio Zentroaren ikus-entzunezkoan, iruleari buruzko sarrera bat dago:

Izan zen garai bat, denboraren aurretik, non gauza bera ziren dena eta ezer. Argiak eta itzalak bakarrik zuten sendotasun-aztarnaren bat. Itzal horren artetik, sakonera abisal batetik sortua bezala, itxura hartzen joan zen gorputz bat. Forma, zeta ilun eta aldakorrez estalitako izaki baten antzekoa zen. Gaur mendeetan neurtuko genituzkeen segundo-hamarrenak igaro ziren, eta izaki hark izen bat izan zuen, Moira, eta esku batzuk, eta bere hatzetan argi hari bat jaio zen betiko. Iruleak hari argitsuak txirikordatu zituen, eta mundua tente eta aldakor joan zen agertzen, tenplu ilun bateko hautsean islatutako eguzkia bezala. Orduan, iruleak, bere buruaren gainean, lehen materia-alea eutsi zuen, eta alea harri egin zen, harria harkaitz, eta harkaitza harlauza erraldoi bihurtu zen.