Turbon mendiko kondairarik ezagunenetako bat da, bere magaletan iratxoak eta “encantarias” edo maitagarriak bizi direla dioena. Iratxoak, inork ez baditu ere inoiz ikusi, beren ibilaldietan entzun omen dituzte musika misteriotsu edo zarata bitxiak egiten. Encantarias horiek sorginkeriek harrapatutako maitagarriak edo damak dira, amildegien hondoan edo ibaiaren ertzean oihal zuriak garbitzen ageri direnak, eta, beraz, latsariak ere deituak. Izan ere, norbaitek haien jantzietako baten jabe egitea lortzen badu, aberastu eta zorioneko egin daitekeela diote. Hala gertatu omen zitzaion San Joan gau batean Castanesa-ko Casa el Francés etxeko gazte bati. Encantarias horiei lapurtutako jantzi horiekin, gainera, sorginen sorginkeriak desegiten omen dira.

Mendi magiko honetako beste elezahar bat sorginena eta haien akelarreena da. Tradizioak dioenez, zulo handi batean bizi ziren, “sorginenak” deituan, eta Pedreña-ko iturritik igarotzean hiru kolpe ematen zituzten ezpel-sortekin, eta zerutik altxatzen ziren, ekaitzak nahierara maneiatuz. Herri sinesmenak dioenez, zabaltzen zuten beldurragatik, haiek uxatzeko eraiki omen zen San Adriango ermita, gaur egun aurritan. Egia esan, inguruan dozenaka ermitaren aztarnak daude.

Laspaúles udalerrian, mendiaren itzalean, elizako bazter batean dokumentuak agertu ziren, 1593an inguruko hogeita bi emakumeri heriotza zigorra ezarri zien inkisizio prozesu baten fede ematen zutenak. Ez da zaila imajinatzea zer suposatuko luketen salaketa eta exekuzio horiek garai hartako gizarte txiki eta itxi hartan.

Ondoen ikertutako Turbon mendiari buruzko elezaharrak izaera historikoa du eta Espés-eko baroia du protagonista, ehiztari basatiaren mitoa hezurmamitzen duena. Brallans-en, Turbon mendi-magaleko herrian, mojen monasterioa zegoen, baroia maiz joaten zena, bere nobizia gazteetako bat irrikatzen baitzuen. Laster hasi zen monasteriora opariak bidaltzen, neska gazteari emazte gisa eman ziezaioten. Fraideak eta basailuak nazka-nazka eginda zeuden denei ematen zien tratuaz, eta baroia hiltzeko elkar hartu zuten.

Baroia mendira ehizara joan zen egunetako batean, Turboneko sorgin bat joan zitzaion gaztigatzera: barón d’Espés, barón d’Espés si a Obarra bas, a Espés no i tornarás més. Honek beldurrik gabe erantzun zion: ¿En los tres gosos que porto y l´aspingarda? Torná o no torná, a Obarra vuy aná. Aurrera jarraitu zuen, baina amildegian sartu zenean, baserritarrek harriak bota zizkioten goitik, monjeek artzakur amorratuak askatzen zizkioten bitartean. Hurrengo egunean, baroia hilda aurkitu zuten, eta ondoan hiru zakur, txiki-txiki eginda. Justizia aurkeztu zenean, inork ez zekien ezer. Misterioa zabaldu zen inguruan. Krimen hura ez zen inoiz argitu, eta horrek are gehiago lagundu zuen elezaharrari bide ematen. “Turbon-eko sorginak izango ziren…”

Ome Granizo

Izaki erraldoi hau, sutegia ekarri zuten antzinako jainkoetako bat izan zitekeen, edo baita “mendiko izpirituaren” pertsonifikazioa bera ere. Istorio batek jasota utzi du, egun batean, kontseiluan bildutako inguruko herrixketako jendearen ahotsek gogaitu egin zutela “Ome Granizo”, eta haserre bizian, Turboneko tontorretik bi harri handi hartu eta haien gainera bota zituela, heriotza eraginez. Beraz, badaezpada ere, mendian trumoi hotsa entzuten zenean, herrietako kanpaiak jo eta uxatu egiten ziren ekaitzak.

Encantarias

Encantarias haiekin izandako topaketa horietako batzuk errotuak geratu dira herri-memorian. Turbonetik gertu, Las Aras-eko ermitan, Espés Bajo-ko Farré etxeko merkatari batek musika bat entzun omen zuen bat-batean. Zuhaitz artean zelatan, encantarias maitagarri haiek dantzan ikusi omen zituen. Haietako batek dantzatzera gonbidatu zuen, eta esan zion bera zela izaki magiko haien erregina. Gizon hark ez zuen inoiz ahaztuko une hartako poza.

Brujas

“Turbonen, eguzkitan zabaltzen dituzte beren arropak sorginek”. Esaera herrikoia da, mendiaren izaera magikoa oso ondo irudikatzen duena. Pascual Madozek 1845ean argitaratutako Diccionario Geográfico de España liburuan, Turbón hitzean honako hau irakur daiteke: “Atso-ipuin guztietan dago jasota Turbon. Hara joaten omen dira bertako sorgin guztiak gaueko bilerak egitera eta akerrari gurtza egitera”.

Inkisizioaren prozesua

Bitxiena zera da, istorio amultsu hartatik Laspaúles-eko herritarrek birsortze ekitaldi eder bati bide eman ziotela: Lo Consell de Laspauls antzezlana, irudikatzen dituena sorginkeriaz akusatutako emakume haien exekuzioarekin amaitu ziren gertaerak. Libretoa Domingo Subías erretorearen jatorrizko ideia batetik abiatzen da, zeinak dokumentu baliotsuak aurkitu baitzituen duela mende batzuk, Turbon inguratzen zuen gizartea deskribatzen zutenak.

Espés-eko baroia

Espés-eko baroiaren heriotzaren elezaharrak, egia esan, hainbat bertsio ditu: batek dio Turboneko iratxoek eta «bruxas» zirelakoek hil zutela; beste batek Obarra-ko monasterioko monjeen txakurrek suntsitu zutela. Baliteke bere txakurrek jan izana edo ibaiko korronteak arrastaka eraman izana. Hori bai, Lierp haranean gogoan dute txakurrak ikusi izana baroiaren Obarrako mausoleoaren alboetan zizelkatuta.