Errolan zalduna, Frantziako komandante historiko bat izan zen, Karlomagnoren zerbitzari leiala. Kondairak dioenez, Saraqusta-ko (Zaragoza) armada musulmanetik ihes egiten ari zen Errolan, lekua konkistatzeko saialdiak huts egin ondoren, atzera Frantziara zaldiz zihoala. Jazarria, heriotzatik libratuko zuen irtenbide bat bilatzea erabaki zuen. Hala, Amán haitzaren goialderaino igo zen, baina bertan inguratu zuten etsaiek.

Amildegiaren ertzean zegoela konturatu zenean, jazarleak oso hurbil zituela, ia ez zuen aukerarik izan, eta, adorez beterik, zaldia ezproiez astindu eta jarraitu zuen ihesaldia. Zaldiak hain jauzi harrigarria egin zuen, ezen ebakiduraren hondora amildu beharrean beste muturrera iristea lortu baitzuen, eta horrela geratu ziren bere arrastoak San Miguel haitzaren gainean (batzuek oraindik ikusten dituztela diote).

Elezaharrak dioenez, esfortzuaren ondorioz, zaldia berehala hil zen, eta Errolanek oinez jarraitu behar izan zuen. Ordesan hil omen zen Errolan. Aurretik, ordea, bere ezpata, Durendal, amorruz jaurti eta bere herrialdera eraman zuen. Horrela egin zuen zaldunak “Errolanen arrakala” edo “Rolandoren arrakala” izenez ezagutzen dena, hil aurretik bere jaioterrira heltzea ahalbidetu ziona.

Asko dira Errolanen Jauziaren inguruan bildu diren istorioak eta ipuinak, eta aditu gailenek aipatzen dute beren liburuetan. Hemen adibide batzuk: “Neguko gauetan, batez ere ostiraletan, “almetak” altuera jakin batean hegan igarotzen omen ziren, Flumen ibaiaren hondoko pitzadura ikaragarrira bidean. Diotenez, amaitu egin zuten ikuskizun izugarri horrekin, igarobide beldurgarriarekin; gizonek tiro egiten zuten beren eskopetekin, bedeinkatutako argizarizko postekin kargatuta”.

“Badira tradizioz sorgin eta akelarreen bileratzat hartu izan diren toki ugari, haien artean, Errolanen Jauzia.“

“Sorginek ere izan zuten protagonismoa; inguruetako sorgin horiek Pazko Egunean San Miguel haitzean elkartzeko ohitura zuten, gaiztakeriak prestatzeko.”

Errolanen Jauzia (“Salto de Roldán” gaztelaniaz) Huescako Pirinioaurrean, Aragoi Garaian, dagoen harkaitz-formazio bat da, Huescako Hoya eskualdean hain zuzen, eta ezagutzen den ingurune natural bitxi eta enigmatikoenetako bat da. Flumen ibaiaren haranean dago, Huesca hiritik 15 kilometrora iparralderantz, eta konglomeratuzko bi harritzar erraldoik osatzen dute, Guara mendilerroko sarrerako atea bere ezker muturretik eratzen eta zaintzen duten arrokazko bi erraldoik.

Alde batetik San Miguel haitza dago (Peña Sen deitua musulmanen garaian), 1.123 metrokoa, mendebaldean; eta bestetik Amán haitza (Peña Men deitua musulmanen garaian), 1.124 metrokoa, ekialdean. Bien artetik Flumen ibaia iragaten da; ibaia Bonés mendilerroan jaiotzen da, kilometro gutxi batzuk gorago, eta bere izena latinezko “flumen” (ibaia) hitzetik dator. Hirugarren arroka bat, El Fraile izenekoa, 1.036 metrokoa, bi harritzarren artean altxatzen da, eta itxi egiten du arroka-multzoa.

Historialari batzuen arabera, hozkak (Errolanen Jauzia) ematen dio izena Huescako hiriari historiaurreko garaitik, eta OSCA-k gaztelaniazko «muesca» edo arraila esan nahi duela diote. Eratorritako ondoriozko hipotesia da hozka orografikoak seinalatu duela hiria bere sorburutik. Hozka lehen Erdi Aroko armarrian agertzen da, 1246-1260 eta 1288an dokumentatuan. Aditu batzuen ustez, koroa antzeko horretan irudikatuta ageri da akzidente orografikoa. Horrela, kontraste interesgarria sortzen da harresiko dorre artifizialen eta jauziko horma naturalen artean (argazkia Erdi Aroko armarria).

Jauzia gune militarizatua izan zen musulmanen garaian, Huescako hiria Kordobako Kalifatoaren menpe zegoenean. Han zegoen gotorlekuak “Tan Wa Man” izena zuen. Orduan, Errolanen Jauzia toki estrategiko bihurtu zen, bere kontrolari esker lautadaren erasoa prestatu eta pixkanaka Ebroko Harana konkistatzeari ekin ahal izango zitzaiolako. Musulmanen garaiko gerra-gertakaririk garrantzitsuena, Iruñeko García Sánchez I.a erregeak 941. urtean Sen eta Men gotorlekuetara egindako erasoa izan zen: Errolanen Jauziko haitzetan kokatuta zeuden, eta posizio haiek hurrengo urtean berreskuratu zituen Zaragozako musulman jaunak, eta Kordobako Meskitan ospatu zen gertakaria. Azkenik, 1086an, kristauek, Sen eta Men gotorleku islamikoak konkistatu zituzten.

Orain, bertako mendietatik garai bateko armaduradun gerlariak zamalkatzen ikusi baino, kaskoak eta babesak daramatzaten txirrindulariak ikusten dira harrizko bi erraldoi kolosalen ebakidurak jaisten; txirrindulariek, mendizaleek, ornitologoek eta naturaren eta historiaren zaleek gozatzeko berreskuratu berri diren bideetan barrena, naturako monumentu honen bazterrak, sekretuak eta elezaharrak ezagutzera hurbiltzen direnek.

Errolanen Jauzitik oso gertu, bertara garamatzan errepidearen bidegurutzean, Sabayés herrian, “Espacio Salto de Roldán” interpretazio zentroa dago. Sixto Marín arkitektoaren eraikina, García Mercadal arkitektura saria jaso zuenarena. Barruan, hainbat erakusketa ibiltari bisita ditzakegu, urtaroaren arabera, eta botanikari, abeltzaintzari, paisaia humanizatuari eta Errolanen Jauziari buruzko erakusketa iraunkor bat du. Interpretazio-zentro honetan, turismoko profesionalen eskutik, ezagutu nahi dituzun interesguneetara iristeko ingurunean zehar egin ditzakezun ibilbideen eta txangoen mapak, azalpenak eta argibideak aurkituko dituzu. Eraikinaren kanpoaldean lorategi botaniko bat dago eta bertako korridoreetako bakoitza landare mota bati eskainia da. Handik ere, Patrocinio-ko Ama Birjinaren baseliza bisitatu eta Sabayés-eraino joan zaitezke, Erdi Aroko herri ederra, baita baratzeen iturri zaharretik igaro eta bodega abandonatuak bisitatu ere. Zalantzarik gabe, egun-pasa egiteko plan bikaina.